"BEZDOMNA" KATARZYNY MICHALAK, CZYLI JAK NIE PISAĆ O PROBLEMACH SPOŁECZNYCH

Złych, powielających wyjątkowo szkodliwe stereotypy książek jest wiele. Rzadko jednak matronują im instytucje kojarzone raczej z walką z uprzedzeniami niż z ich wspieraniem. Zaszczyt ten spotkał niestety „Bezdomną” Katarzyny Michalak. Dlaczego książka ta nie powinna być wspierana przez organizacje kobiece czy, szerzej, walczące z wykluczeniami? O komentarz poprosiłam Elwen, twórczynię bloga poświęconego zaburzeniu afektywnemu-dwubiegunowemu.

Fundacja Centrum Praw Kobiet wraz z Kongresem Kobiet objęły ostatnio patronatem (czy, jak chce tego CPK, matronatem) książkę pani Katarzyny Michalak o wdzięcznym tytule „Bezdomna”. Książka, zgodnie z zapewnieniami autorki i wydawnictwa, należeć ma do nurtu zaangażowanej literatury kobiecej, poruszającej trudne problemy kobiet wykluczonych poza nawias społeczeństwa. Brzmi zupełnie w porządku, prawda?

Problem zaczyna się w chwili, gdy skuszeni poważnymi rekomendacjami sięgniemy po tę pozycję. Książka opisuje historię Kingi Król, bezdomnej kobiety z zaburzeniami psychicznymi, która na skutek psychozy poporodowej i knowań złego męża traci wszystko: dom, dziecko, rodzinę i szacunek do samej siebie. Przed samobójstwem ratuje ją kot, który okazuje się później być zwierzakiem jej ukochanego jeszcze z czasów szkolnych, oraz Ta Zła, Joanna Reszka, „hiena dziennikarska”.

Joanna znajduje Bezdomną we własnym śmietniku, gdzie ta, po dużej dawce leków i taniej wódki, tuli zbłąkanego kota. Dziennikarka, oczywiście żądna taniej sensacji, zaprasza Kingę do siebie na Wigilię, mając nadzieję na materiał na reportaż. Sam fakt, że zaproszenie nie wypłynęło tylko i jedynie z dobroci serca, przedstawiany jest już w najgorszym świetle – jednak naprawdę interesujące treści pojawiają się później.

Pierwszy fragment, skutkujący nie tylko uniesieniem brwi, ale i zgrzytaniem zębów, pojawia się w następujących po pierwszym rozdziale wynurzeniach Aśki Reszki. Otóż:

Już wystarczy, że ze słodyczy musiałam zrezygnować, bo widzisz, jak wyglądam. Ze szczupłej laski, za którą faceci na ulicy strzelali oczami, zmieniłam się w niewidzialnego wieloryba. Niewidzialnego dla facetów, bo przez wredne społeczeństwo jestem zauważana, a jakże. Ale wyobraź sobie, że moja „puszystość” – okej, jestem już na tyle pijana, by walić prosto z mostu – moja gruba dupa w pracy mi pomaga! Wprawdzie celebryci już mniej chętnie zapraszają mnie na party – i pierdolę te ich zaproszenia, gdzie jedynym żarciem są chipsy i krakersy z niejadalną breją – za to ofiary losu, te wszystkie maltretowane i gwałcone przez mężusiów i konkubentów sieroty, z którymi wywiady przynoszą mi krocie, zwierzą się ze swoich porażek raczej grubej i brzydkiej niż szczupłej i pięknej. Rozumiesz: w ich oczach jestem tak samo przegrana. I coś w tym, kurwa, jest. Mam niby apartament ze szkła i światła w najdroższej dzielnicy Warszawy, w garażu parkuje zacna audica, czasem jeszcze bywam na salonach, ale... ale taka Kinga-Bezdomna jest bogatsza ode mnie. Przynajmniej ma ciebie, przyjacielu.

To tylko mała próbka jadu sączącego się z ust bohaterki książki. Pogarda dla osób otyłych, ofiar przemocy, pogarda dla ludzi chorych (w innym fragmencie Joanna jako przykład swojej bezwzględności i paskudnego charakteru podaje np. że „mogłaby leczyć psychopatów”). Można by to było uznać za sposób na kreację czarnego charakteru, gdyby nie to, że z ust Aśki wypływają też regularnie przemowy, które uznać można tylko za manifestacje poglądów autorki (podane do tego niewybrednym językiem). Mało tego, mimo że Aśka na koniec przechodzi katharsis i zmienia się w Tę Dobrą, nie ma tu żadnej refleksji na temat wygłaszanych wcześniej poglądów. Biorąc pod uwagę moralizatorski ton książki, brak tu jakiejkolwiek przeciwwagi.

Idąc dalej, dowiadujemy się z kart powieści, że główna bohaterka ma zaburzenie afektywne-dwubiegunowe, przez samą postać nazywaną też wdzięcznie „psychozą maniakalno-depresyjną”. Osobom niezaznajomionym z tematem śpieszę wyjaśnić: zaburzenie afektywne-dwubiegunowe, zwane niegdyś chorobą maniakalno-depresyjną (nigdy psychozą!), jest zaburzeniem charakteryzującym się nawracającymi okresami manii lub hipomanii (szczególne pobudzenie, problemy z koncentracją, niezdolność do podejmowania racjonalnych decyzji, często zwiększona irytacja, czasem zachowania agresywne i urojenia  – choć to ostatnie bardzo rzadko) i depresyjnymi. Dokładna etiologia tego zaburzenia nie jest do końca wyjaśniona, uważa się jednak, że istotne są w niej zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Choć pierwszy epizod maniakalny może być spowodowany stresującym wydarzeniem życiowym, nie jest to jednak choroba, którą takie wydarzenie może „wywołać” – zdecydowanie mówimy tu o problemie bardziej złożonym. Poza bardzo szczególnymi wypadkami osoba chora nie stwarza też specjalnego zagrożenia dla otoczenia.

Tymczasem w powieści mamy do czynienia z przedstawieniami osoby chorej takimi jak to:

Kinga uniosła ze zdumieniem brwi i pokręciła głową.
– Psychoza maniakalno-depresyjna.
Aśka opadła na oparcie krzesła, właściwie się po nim osunęła, oniemiała i wstrząśnięta.
„Aleś se gościa na wigilię sprosiła – przemknęło jej przez myśl. – Dziw, że jeszcze żyjesz, bo mogła ci gardło we śnie poderżnąć”.
Kinga czytała w jej twarzy jak w otwartej książce. Wszyscy, absolutnie wszyscy tak reagowali na te trzy słowa: strachem, strachem i jeszcze raz strachem.
By pacjent z takim rozpoznaniem nie był od razu skreślany przez potencjalnych pracodawców, wymyślono inną nazwę, niewiele mówiącą: choroba afektywna dwubiegunowa – lepiej brzmi, prawda? – ale Kinga nie oszczędzała ani swoich rozmówców, ani przede wszystkim siebie, waląc prosto z mostu: „Jestem niebezpieczną wariatką, mam psychozę maniakalno-depresyjną, nie wiadomo, kiedy wróci, nie wiem, kiedy zaatakuję”.

Owszem, zdarza się, że osoba chora myśli o sobie jak najgorzej – sama, cierpiąc na zaburzenie afektywne-dwubiegunowe mogę o tym zaświadczyć pierwsza. Jednak osoba, która została już zdiagnozowana i ma choćby pobieżną wiedzę na temat swojego schorzenia (a z tego, co się orientuję, większość chorych stara się douczyć w tej kwestii, zwłaszcza że jest to jeden z podstawowych sposobów na opanowanie nawracających epizodów), wie doskonale, że nie jest „niebezpiecznym wariatem, który atakuje bez ostrzeżenia”. Osoby chore bywają trudne dla otoczenia, często mogą mieć problemy z dotrzymywaniem zobowiązań, są w stanie zagadać na śmierć, mają tendencje samobójcze, a ciężkie wahania nastrojów sprawiają poważne kłopoty w prowadzeniu normalnego życia… Ale osoba z ChADem nie będzie goniła przypadkowych ludzi z siekierą!

Sam ten cytat wystarczyłby, żeby skreślić tę książkę jako promującą tolerancję i zrozumienie. Jak taki fragment ma odebrać czytelnik niemający pojęcia o problemie? Jestem skłonna podejrzewać, że osoba nieznająca tematu raczej nie zaczęłaby postrzegać po takim przedstawieniu osób chorych pozytywnie.

Dalej wątek chorób psychicznych robi się jeszcze ciekawszy. Z grubsza w połowie książki dowiadujemy się, że ChAD, na który cierpieć ma Kinga, tak naprawdę jest psychozą poporodową (i nie, nie jest to poprawiona diagnoza – autorka wyraźnie stawia znak równości pomiędzy tymi schorzeniami, nagle zamieniając jedną nazwę na drugą, bez żadnego pokrycia w fabule). Do części, w której autorka opisuje psychozę zastrzeżeń mam najmniej – głównie dlatego, że temat ten nie jest mi tak bliski, więc dużo trudniej wyłapać mi błędy merytoryczne. Nie zmienia to faktu, że według autorki psychoza poporodowa, która pojawia się i ustępuje zwykle w ciągu trzech miesięcy, wiąże się jednocześnie z ciągnącymi się latami atakami psychotycznymi występującymi co miesiąc w dniu, gdy bohaterka zamordowała swoją maleńką córeczkę.

Pomijając już nieścisłości medyczne, którymi ta książka jest wręcz przeładowana, warto zadać sobie pytanie: jak według pani Michalak wygląda pomoc, którą może w Polsce otrzymać osoba z poważnym schorzeniem psychiatrycznym? Nie chcę być tutaj zrozumiana źle: uważam, że polska służba zdrowia nie radzi sobie ze stawianymi przed nią wyzwaniami. Kolejki do lekarzy są skandalicznie długie, przepisy absurdalne, a wielu lekarzy nie poświęca wystarczającej uwagi swoim pacjentom; przy czym sądzę, że jest to bezpośredni skutek beznadziejnego systemu. Niemniej jednak, z powodu trudności z postawieniem diagnozy, miałam okazję spędzić trochę czasu na oddziale psychiatrycznym i dzięki temu wiem, że takie sytuacje miejsca najzwyczajniej w świecie nie mają:

Mogłam za to do woli ryczeć, kląć i ciskać tym, co miałam pod ręką – do momentu gdy mnie obezwładniono i przypięto pasami do łóżka. Gdy stawałam się bardzo uciążliwa, na przykład wyłam jak potępieniec, zamykano mnie w izolatce, nagą, przywiązaną do metalowego stołu, i polewano wodą, nie powiem, wcale zimną, dotąd, aż umilkłam. Milkłam dosyć szybko, bo na przemian z napadami manii miałam napady depresji tak głębokiej, że potrafiłam jedynie spać i gapić się w sufit. Całymi tygodniami.
Co ty tu robisz, kobieto?! – pytałam sama siebie. I natychmiast dostawałam odpowiedź... Zrywałam się wtedy z łóżka, doskakiwałam do okratowanych drzwi, zaczynałam walić w nie pięściami, aż krew tryskała na białe ściany, i wyłam: – Wypuśćcie mnie! Muszę je odnaleźć! Muszę odnaleźć moje maleństwo! Wypuśćcie mnie!!!

Ryk alarmu, wykręcone ręce, zastrzyk w ramię i... było po maleństwie, a ja – znów cicha i spokojna – mogłam dalej kontemplować szpitalny sufit.

Byłam strzeżona w dzień i w nocy, niczym jakaś cholerna Szeherezada, bo śmierć za to, co zrobiłam, to łagodna kara. Pilnowano mnie więc, bym odpokutowała jak trzeba. Sześć długich, cholernie długich miesięcy za kratkami... Przy czym w więzieniu przysługiwałoby mi prawo do odwiedzin, dostawałabym paczki, wychodziła na spacer, do biblioteki, może nawet na przepustki. Tam, w psychiatryku, byłam pozbawiona wszelkich przywilejów.

Co do pierwszego cytatu: gdyby opisana sytuacja miała miejsce w jakimkolwiek szpitalu, zrobiłaby się z tego natychmiast afera na cały kraj. Takich przestarzałych, żeby nie powiedzieć: średniowiecznych metod, nie stosuje się już nigdzie (przynajmniej w Europie i Ameryce – nie mogę mówić na pewno o krajach spoza naszego kręgu kulturowego). Gdy pacjent zaczyna stwarzać zagrożenie dla siebie lub otoczenia, owszem, często ląduje w tzw. pasach – to znaczy na łóżku, przypięty skórzanymi pasami, podszytymi miękką wyściółką, żeby się nie poranił. W żadnym wypadku nikt takiego pacjenta nie rozbiera ani nie polewa zimną wodą! Tego rodzaju odzierające z godności działania nie tylko są niezgodne z prawem i zwyczajną empatią, ale też nie mają żadnego zastosowania w procesie leczniczym, mogąc nawet pogorszyć stan pacjenta. W czasie ataku może zostać podany środek uspokajający, ale po pierwsze: nie wynika to z „uciążliwości” pacjenta, po drugie: nikogo nie trzyma się w „pasach” dłużej, niż jest to absolutnie konieczne.

Idąc dalej: pacjent w czasie ataku psychotycznego może zostać unieruchomiony siłą i faktycznie, może zostać zaaplikowany lek uspokajający. Takie przeżycie, choć bez wątpienia może być traumatyczne, nie jest oznaką znieczulicy personelu, jak najwyraźniej próbuje przedstawiać to pani Michalak, a działaniem podyktowanym względami medycznymi. Co więcej, takie działania poddane są bardzo rygorystycznym procedurom.

Po trzecie: pacjent w szpitalu psychiatrycznym ma prawa. Bez wyroku sądu lub ubezwłasnowolnienia może nawet wypisać się na własne życzenie, jeśli tylko jest w stanie podpisać dokumenty. Jeśli względy medyczne tego nie zabraniają, ma też prawo do spacerów i przepustek – szczegółowe procedury różnią się w zależności od szpitala, ale nie zmienia to faktu, że twierdzenie, że pacjent psychiatryczny jest zniewolony bardziej niż osadzony w zakładzie karnym, jest poważnym nadużyciem. Nie ma również najmniejszych problemów z odwiedzinami – oczywiście w godzinach przeznaczonych na odwiedziny, ale przecież nie różni się to od jakiegokolwiek innego oddziału. Paczki również nie stanowią problemu: ze względów bezpieczeństwa rzeczy przyniesione pacjentom muszą być zatwierdzone przez personel, ale też każdy pacjent przy wpisie do szpitala dowiaduje się ze szczegółami, jakie przedmioty są na oddziale zabronione, a jakie mogą być używane jedynie pod nadzorem.

Co więcej, przy wypisie pacjent nie jest pozostawiany sam sobie, jak dalej opisuje pani Michalak, ale otrzymuje szczegółowe zalecenia odnośnie dalszej terapii, namiary na lekarzy, czasem nawet leki. W niektórych szpitalach bywa też zachęcany do pojawiania się na kontroli u lekarzy prowadzących przy szpitalu działalność ambulatoryjną. Tak więc: pomoc można otrzymać, nawet jeśli ze względów prawnych bywa to bardziej skomplikowane, niż powinno. Jeśli natomiast autorka, która, jak często podkreśla, swoją twórczość opiera na własnych doświadczeniach, miała okazję zetknąć się z podobnymi przypadkami w rzeczywistości, to zamiast opisywać je jako normalne praktyki, odstraszając tym samym osoby, które mogłyby skorzystać z pomocy psychiatrycznej, powinna zgłosić takie wydarzenia do odpowiednich władz. Bez wątpienia przyniosłoby to dużo więcej pozytywnych skutków.

Z przyjemnością porozwodziłabym się nieco nad kwestią, czym może poskutkować takie przedstawianie lecznictwa w powieści, która, było nie było, ma być realistyczna i zaangażowana – jednak wydaje mi się, że te cytaty mówią same za siebie. A przecież szkodliwość „Bezdomnej” nie kończy się na problemach związanych ze schorzeniami psychicznymi.

Tytułowy problem bezdomności na przykład rozwiązuje się w niej, wrzucając bezdomnego do wanny i wręczając koronkową bieliznę. Jeśli bezdomny po kąpieli i włożeniu czystych ubrań okazuje się być ładny, zdrowy i estetyczny, to znaczy, że jest godny szacunku i można mu również zafundować wynajem mieszkania, który ostatecznie ma rozwiązać wszystkie problemy: bo bezdomny, mając mieszkanie, bez problemu wróci przecież do swojego starego życia. (Główna bohaterka książki zaraz po znalezieniu mieszkania bez problemu odzyskuje pracę, którą miała, nim zaczęły się jej problemy.) Autorka zupełnie pomija przy tym kwestię ponownego przystosowania do życia w społeczeństwie po dłuższym okresie spędzonym na ulicy, podsumowując ten problem prostym zdaniem, które rozbawiło mnie do łez: „Pchnęła przyjaciółkę – bo tak zaczęła o Kindze myśleć – tak silnie, że ta wpadła na środek pokoju i czy tego chciała czy nie, znalazła się na łonie społeczeństwa.”

Oczywiście, problem utraconych dokumentów rozwiązuje się sam, a Kinga jest przytłoczona formalnościami przez cały akapit. Nie ma ani słowa o upośledzeniu społecznym i psychicznym osoby bezdomnej, wręcz przeciwnie – Kinga, żyjąc na ulicy, po wyciągnięciu „najlepszych ciuchów z pomocy społecznej” jest w stanie całkiem skutecznie udawać osobę biedną, ale mającą gdzie mieszkać. Temat został potraktowany tak bardzo po macoszemu, że w zasadzie gdyby nie to, że Kinga często nazywana jest po prostu „Bezdomną”, można by było w ogóle zapomnieć, że w ogóle został poruszony. Tak naiwne podejście nie do końca przystoi wykształconej pisarce po czterdziestce próbującej poruszać „trudne tematy”.

Osobną kwestią wartą poruszenia i nieco bulwersującą w książce promowanej przez dwie organizacje kobiece jest sposób przedstawienia płci. Za całe zło, które przydarzyło się głównej bohaterce, odpowiadają mężczyźni: ukochany z lat szkolnych, którego tchórzliwe podejście do życia wpędziło ją w ramiona złego męża, który zdradzał, pił i bił, ponownie pierwszy ukochany, który dowiedziawszy się o jej strasznym losie, znów ją odrzucił, a wreszcie zły redaktor brukowca, który przeinaczając artykuł o Kindze i publikując jej zdjęcia, naraził ją na lincz, kierując się podłą chęcią zysku. Jedynym przedstawicielem płci męskiej, który nie jest przedstawiony w jednoznacznie negatywnym świetle, jest były szef Kingi, który jako ojciec czwórki dzieci jest dobry i empatyczny – jednak nawet on w ostatecznym rozrachunku odmówił jej prawa do wyjaśnień, wyrzucając z pracy z powodu artykuliku w tabloidzie. Przy lekturze odnosi się przykre wrażenie, że pani Michalak rozumie feminizm jako wieszanie psów na mężczyznach. Z drugiej strony mamy kobiety: wredne flądry, które jak Aśka są pazerne na kasę i cudzych mężów, oraz święte skrzywdzone męczennice, niczym Kinga, które bez wsparcia męskiego ramienia nie potrafią odnaleźć się w życiu. Jakby tego było mało, można znaleźć w książce fragmenty w rodzaju: „A jeszcze ciekawsze, jakim cudem taka śliczna kobieta jak ona trafiła pod most. Każdy facet chętnie by się taką laską zaopiekował. Nawet bezinteresownie. Gdyby tylko zechciała.”

Jak rozumiem, Kongres Kobiet i CPK zgadzają się z twierdzeniem, że ładnych kobiet nie spotykają nieszczęścia, a męska opieka jest skutecznym sposobem na wszystkie bolączki życia?

Mogłabym jeszcze tak długo – pani Michalak wzbudziła we mnie pewien perwersyjny rodzaj podziwu, jako że nie byłam świadoma, że na jakichś 140 stronach da się upakować taką masę treści szkodliwych, obraźliwych i po prostu głupich. W życiu też nie wpadłabym na to, że taką książkę wydawać mogą wydawnictwa mieniące się poważnymi i, co gorsza, że promować ją mogą instytucje w rodzaju CPK i Kongresu Kobiet. Zwłaszcza że Pani Michalak w kontaktach osobistych nie jest osobą szczególnie kulturalną i przekonywującą. Miałam okazję się o tym przekonać osobiście, odwiedzając autorkę na spotkaniu z czytelnikami, które miało miejsce 13 czerwca w Krakowie. Pani Katarzyna, świadoma tego, że rozmawia z osobą cierpiącą na jedną z opisanych w książce przypadłości – chociaż najpierw zachwycona pojawieniem się czytelniczki głęboko zainteresowanej problemem – po pierwszych pytaniach dotyczących poruszonych wyżej kwestii zrobiła się napastliwa, by w końcu oznajmić mi w twarz, że najwyraźniej, jako osoba chora, mam zaburzone postrzeganie rzeczywistości (co objawiać się miało tym, że nie jestem zachwycona jej twórczością).

Ciekawa też była reakcja CPK na wątpliwości związane z promocją tego wątpliwej jakości „dzieła”. Na zarzuty dotyczące treści książki objętej matronatem pytające uzyskały następującą odpowiedź, którą pozostawię już bez komentarza:

Nasza Fundacja zajmuje się kobietami, które doświadczają przemocy i są dyskryminowane w różnych aspektach swojego życia. Dla nas ważne są tematy, które książka porusza: przemoc ekonomiczna i emocjonalna, wątek psychozy poporodowej i odrzucenia spowodowanego stereotypowym myśleniem, brakiem wiedzy o problemie czy zrozumienia, również wśród najbliższych. Natomiast ocenę literacką zostawiamy subiektywnym odczuciom Czytelników.

Moderatorki facebooka Kongresu Kobiet za to kompletnie nabrały wody w usta.

W tej sytuacji nie mogę nie zacząć zadawać sobie pytania: jak duże dotacje otrzymały Kongres Kobiet i Centrum Praw Kobiet za promowanie tak szkodliwej literatury i tak agresywnej osoby?

Wszystkie osoby pragnące dowiedzieć się więcej o zaburzeniu afektywnym-dwubiegunowym serdecznie zapraszam na bloga autorki tekstu Człowiek na Biegunach.